در سال‌های گذشته، آبزی‌پروری در ایران به عنوان یک فعالیت و حرفه سنتی محسوب می‌شده، اما طی چند سال اخیر گرایش به طرح‌های پرورش ماهی در کشورهای آسیایی از جمله ترکیه، چین و استرالیا زیاد شده است. اولین فعالیت در زمینه آبزی‌پروری در جهان در سال 1927 آغاز شد و اولین مزرعه پرورش ماهیان گرم آبی در سال 1961 به بهره‌برداری رسید.
نظر به ویژگی‌های آب و هوایی، کشاورزی و مسائل فرهنگی اجتماعی ایران به جز در نواحی ساحلی در سایر نقاط، استفاده از ماهی و سایر آبزیان در عادات غذایی مردم وجود نداشته اما خوشبختانه طی سال‌های اخیر به دلایلی از جمله افزایش جمعیت، افزایش قیمت گوشت قرمز و مرغ، افزایش ابتلا به بیماری‌های مختلف در اثر استفاده بی‌رویه و ناصحیح از گوشت قرمز، کاهش منابع مولد گوشت قرمز داخی، بالا بودن کیفیت و نداشتن عوارض مصرف گوشت و ماهی و آبزیان و تبلیغات شرکت‌های تولید کننده، فرهنگ مصرفی مردم دچار تغییرات شدیدی شده و استفاده روزافزون از گوشت ماهی و افزایش سرانه مصرف در کشور ایران قابل توجه بوده است. این در حالی است که در دنیا گوشت ماهی و سایر آبزیان به شدت مصرف شده و کشورهای اروپایی و شرق آسیا دارای گرایش مصرفی بالایی نسبت به این غذا هستند. در ایران پرورش ماهی در آب‌های خلیج‌فارس در مراحل اولیه خود بسر می‌برد. بنا به نظر پروفسور آجیوس از انجمن بین المللی ماهیان دریایی، در میان کشورهای خاور دور و نزدیک ایران با توجه به نوار ساحلی منحصر به فرد خود دارای موقعیتی ممتاز در زمینه پرورش ماهیان دریایی است.
طرح پرورش ماهی در دریا
کشور نروژ به عنوان مبدع طرح پرورش ماهی در دنیا در سال 1947 میلادی شناخته می‌شود. اساس این طرح شامل پرورش ماهی در قفس‌هایی که در دریا مستقر و نصب شده است. در این صورت ماهیان با کیفیتی که در دریا و تحت مراقبت‌های ویژه غذایی، بهداشتی و امنیتی رشد می‌کنند، تولید شده که می‌تواند نظرات مشتریان را به شکل ویژه‌ای به خود جلب کند. در ایران مطالعه توسعه پرورش ماهیان دریایی در قفس سال 1385 توسط شرکت “Refa” از کشور نروژ با کمک کارشناسان بخش‌های مختلف شیلات ایران آغاز شد.
طرح پرورش ماهی در دریا- شرکت هیراد کاوه ساحل قشم
شرکت هیراد کاوه ساحل قشم (سهامی خاص) به منظور راه‌اندازی و توسعه کامل‌ترین زنجیره تولید، پرورش و فرآوری آبزیان در غرب آسیا و خاورمیانه با مشارکت کامل بخش خصوصی در تاریخ ۱۳۹۷/۱۲/۲۱ به شناسه ثبتی 14008220070 و شماره ثبت 0246 در منطقه آزاد قشم تاسیس شد، تا از طریق توسعه ظرفیت‌های صادراتی و ارز آوری کشور به تقویت بنه اقتصادی صنعتی-تولیدی داخل کمک کرده و میزان عرضه و دسترسی به منابع پروتئینی – دریایی را بهبود بخشد و با حرکت در چرخه توسعه پایدار، ایران را به قطب آبزی پروری منطقه مبدل سازد.
این شرکت طی دو سال گذشته با استفاده از متخصصین زبده داخلی پس از انجام بررسی‌های اقتصادی و مطالعات زیست محیطی و انجام عملیات کامل آبنگاری، به جانمایی تعداد 6 قفس پرورش بچه ماهی هر یک به ظرفیت 150 تن و تعداد 20 قفس پرورش ماهی هریک به ظرفیت 250 تن و مجهز به سامانه‌هایی مهاربندی ترکیبی چندوجهی، سامانهی تمام خودکار غذادهی، شست و شوی تورها، جمع‌آوری ضایعات و تلفات، بارج غذادهی، شناورهای کاتاماران و تمامی ملحقات مربوطه پرداخته و تا این تاریخ موفق به تجهیز، به آب اندازی و نصب شش عدد از قفس‌های مذکور در سایت شماره یک واقع در جنوب جزیره قشم شده است.
با تکمیل این طرح عظیم پرورش ماهی در دریاهای خزر و خلیج فارس و ایجاد مراکز تکثیر، پرورش بچه ماهی، فراوری، عمل‌آوری و بسته‌بندی، سالانه 20 میلیون قطعه بچه ماهی تولید، 5000 تن ماهی پرور و 15000 تن ماهی فرآوری خواهد شد تا بدین ترتیب علاوه بر افزایش ظرفیت تولیدی – صنعتی کشور، صدها ظرفیت شغلی مستقیم و غیر مستقیم در مناطق جنوبی و شمالی کشور ایجاد شود.
سوابق طرح و اقدامات انجام شده در سایت هرمزگان
شرکت پس از اخذ پروانه تاسیس از دستگاه‌های اجرایی اقدام به احداث و اجرای یک سایت مجتمع پرورش ماهی در قفس، تولید و تکثیر بچه ماهی و فرآوری و عمل‌آوری در منطقه آزاد قشم کرده است.
- اخذ مجوز فعالیت
- اخذ مجوز تأسیس مربوط به پروژه پرورش ماهی
- اخذ پروانه‌های تأسیس و موافقت‌های اصولی
- تعیین جانمایی دریا و خشکی
- انجام عملیات هیدروگرافی و هیدرودینامیک
- انعقاد قرارداد با فروشنده خارجی
- ساخت تجهیزات در کشور مبدأ
- انجام عملیات ثبت سفارش و اخذ مجوز واردات از سازمان های ذیربط
- واردات و ترخیص تجهیزات به ارزش تقریبی 20 میلیون یورو
- انعقاد قرار داد خرید زمین از منطقه آزاد به وسعت 20000 متر مربع در منطقه صنعتی طولا و تحویل گرفتن زمین
- تجهیز سایت خشکی نرسری
- انعقاد قرارداد برای خرید بچه ماهی استرالیایی
- استخدام پرسنل و مدیران اجرایی و تولید مجرب و انجام کلیه عملیات مربوط به بهره برداری از طرح
ظرفیت اسمی فاز پرورش ماهی در قفس
ظرفیت اسمی سایت قشم:
7000 تن در هر دوره پرورش که با احتساب دو دوره استفاده در سال 14000 تن است. این طرح شامل 20 قفس پرورش (با قطر 50متر و عمق 30متر) هرکدام با ظرفیت 300تن ظرفیت اسمی و 6 قفس نرسری دریا با ظرفیت هر کدام 165 تن است.
ظرفیت اسمی سایت شمال (دریای خزر):
5000 تن در هر دوره پرورش که با احتساب دو دوره استفاده در سال 10000 تن است.
گونه‌های مورد پرورش:
عبارت است از ماهی سیبس(sea bas) و سیبریم(sea beram) در سایت قشم و ماهی قزل‌آلا در سایت دریای خزر
بازار محصول:
کلیه کشورهای اروپایی، روسیه و کشورهای شرق آسیا از جمله استرالیا
دوره اجرای طرح (بهره برداری):
8 ماه برای هر دوره کامل (از زمان ریختن بچه ماهی 30گرمی در دریا (قفس‌های نرسری) تا برداشت ماهی به وزن 500 تا 700 گرمی از قفس‌های پرورش)
فرایند اجرای طرح
- خرید بچه ماهی
- انتقال بچه ماهی از سایت خشکی به قفس‌های نصب شده در دریا
- نگهداری و تغذیه
- برداشت ماهی
- فرآوری ماهی و فیله‌گیری از ماهی‌های برداشت شده
- بسته‌بندی، صادرات و حمل به مقاصد اروپایی و اقیانوسیه
برنامه‌های آبزی‌پروری دولت
ایران در صورت به‌کارگیری تکنولوژی پیشرفته دارای پتانسیل بالایی جهت گسترش ذخایر ماهیان آب شور است. نظر به گسترش جهانی آبزی‌پروری و روند رو به رشد تقاضا برای محصولات دریایی مسلما در ایران جهت تولید اقتصادی این محصولات در ابتدای امر از گونه‌هایی نظیر شانک و سوکلا ماهیان که دارای ویژگی مناسب پرورش هستند، استفاده خواهد شد. هامور، سوکلا، سرخو و صافی ماهیان دارای اختصاصات خوب جهت پرورش نظیر حرکت دسته‌ای(Schooling) و قدرت تطبیق در شرایط قفس را دارا است.
پرورش سوکلا ماهیان با توجه به رشد زیاد آن دارای ارزش اقتصادی بالایی است (در شرایط مناسب از نظر دما و غذا دهی از 32 گرم طی 4/11 ماه به 8 کیلوگرم رسیده است.
پرورش توام میگو و خامه ماهی با توجه به ضریب تبدیل غذایی پایین نتایج خوبی را نشان داده است. شانک ماهی اروپایی نیز دارای پتانسیل بالایی جهت پرورش در ماهیان سرد سال است. به عنوان مثال در امارات و عمان وزن این ماهی در قفس‌های پرورشی در ساحل به 550-450 گرم می‌رسد. در میان کشورهای مجاور، کویت دارای سابقه تحقیقاتی و عمل در زمینه پرورش هامور ماهیان، صافی، شانک ماهیان باله زرد و آبی و نیز آداپته کردن گونه‌هایی نظیر باس دریایی اروپا جهت تکثیر و پرورش است.
چشم انداز
در سال‌های اخیر افزایش تقاضا برای ماهیانی نظیر صبیتی، ماهور ماهیان و نیز سود بالای پرورش این ماهیان، نظر سرمایه‌گذاران ایران را به این صنعت جلب کرده است. و سرمایه‌گذاری‌های جدید برای پرورش ماهیان فوق در سواحل بوشهر و قشم رو به افزایش است.
اگر چه آزمایشاتی مبنی بر تولید گونه‌های جدید ماهیان آب شور در حال انجام است ولی تا کنون عملا در اروپا گونه‌های جایگزین برای ماهیانی نظیر سیبس و بس دریایی و شانک که امروزه در حال افت ارزش است پیدا نشده. شیلات نیز جهت گسترش ذخایر گونه‌های وحشی (غیر پرورشی) در نظر دارد از طریق تکثیر مصنوعی و رهاسازی آنها در دریا اقداماتی صورت دهد.